Từ đó bài viết khẳng định, dưới ánh sáng của tư tưởng Hồ Chí Minh, Đảng ta đã nhận thức ngày càng đúng đắn, sâu sắc về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam; đã đạt được những thành tựu to lớn có ý nghĩa lịch sử.

Trong lịch sử nhân loại ở thể kỷ XX, Chủ tịch Hồ Chí Minh là biểu tượng kiệt xuất về quyết tâm của cả dân tộc, đã cống hiến trọn đời mình cho sự nghiệp giải phóng dân tộc của nhân dân Việt Nam, góp phần vào cuộc đấu tranh chung của các dân tộc vì hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội. Người đã tiếp thu những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin về CNXH, đã vận dụng và phát triển một cách sáng tạo, đưa ra nhiều kiến giải mới nhằm bổ sung vào lý luận Mác - Lênin, phù hợp với thực tế Việt Nam.

1. Tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội - tiếp cận từ phương diện đạo đức

Thứ nhất, chủ nghĩa xã hội là lý tưởng tốt đẹp mà loài người sẽ đạt tới

Cùng với sự phát triển của lịch sử xã hội loài người, trong xã hội đã từng tồn tại những lý tưởng xã hội khác nhau. Lý tưởng của giai cấp phong kiến với việc lấy quyền lực tối cao là cơ sở để tồn tại. Lý tưởng của giai cấp tư sản lấy lợi nhuận kinh tế làm thước đo giá trị. Lịch sử nhân loại cũng đã từng chứng kiến sự xuất hiện lý tưởng của những nhà XHCN không tưởng. Chủ nghĩa Mác - Lênin ra đời đã đánh dấu sự phát triển nhảy vọt trong lịch sử tư tưởng nhân loại. Những tư tưởng về lý tưởng tốt đẹp, cao cả của CNXH được các nhà kinh điển đề cập sâu sắc theo quan điểm khoa học và cách mạng qua các tác phẩm của mình, đặc biệt là tác phẩm Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản năm 1848. Đó là tư tưởng giải phóng hoàn toàn con người để đem lại hạnh phúc cho con người, không có người bóc lột người và do chính con người thực hiện.

Trong khi đi tìm đường cứu nước, Hồ Chí Minh đã mơ ước cho dân tộc mình và cho cả loài người một đời sống thật sự tự do, bình đẳng, bác ái. Một cuộc sống mà chính giai cấp tư sản đã nêu lên trên lá cờ của nó, nhưng cái quyền tối thiểu ấy của con người được nêu lên trong cách mạng tư sản đã nhanh chóng héo khô như những bông hoa chưa nở đã tàn. Trên các ngả đường của thế giới, Người đã không thấy tự do mà chỉ thấy nhà tù và máy chém. Người không thấy bình đẳng mà chỉ thấy đói rét và nhục nhã, thấy những phố nghèo của công nhân, qua những túp lều xiêu đổ của dân thuộc địa. Người chẳng thấy bác ái mà chỉ thấy hành hạ, chém giết, bạo tàn. Và theo Người, “Cách mệnh Pháp cũng như cách mệnh Mỹ, nghĩa là cách mệnh tư bản, cách mệnh không đến nơi, tiếng là cộng hòa và dân chủ, kỳ thực trong thì nó tước lục công nông, ngoài thì nó áp bức thuộc địa”⁽¹⁾. Đây là cuộc cách mạng chưa đem lại quyền lợi thật sự của quần chúng lao động bị áp bức và cũng không trả lời được con đường giải phóng dân tộc. Chỉ có Cách mạng Tháng Mười Nga năm 1917 mới vạch rõ con đường đi tới của cách mạng Việt Nam.

Về phương diện lý luận, Hồ Chí Minh tìm thấy nhiều câu trả lời cho cách mạng Việt Nam trong lý luận của V.I.Lênin, đặc biệt là những vấn đề dân tộc và thuộc địa, về khả năng và triển vọng của các dân tộc phương Đông. Kế thừa tư tưởng V.I.Lênin, Người khẳng định: “Từng bước một, trong cuộc đấu tranh, vừa nghiên cứu lý luận Mác - Lênin vừa làm công tác thực tế, dần dần tôi hiểu được rằng, chỉ có chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa cộng sản mới giải phóng được các dân tộc bị áp bức và những người lao động trên toàn thế giới khỏi ách nô lệ”⁽²⁾.

Chủ trương làm cách mạng tư sản dân quyền và thổ địa cách mạng để đi tới xã hội cộng sản là một quá trình nhận thức về lý luận và thực tiễn, suy ngẫm và so sánh để rồi cuối cùng đi đến một quyết định lựa chọn dứt khoát có ảnh hưởng đến vận mệnh và tương lai của dân tộc “Muốn cứu nước và giải phóng dân tộc không có con đường nào khác con đường cách mạng vô sản”. Đường lối thực hiện cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân tiến lên CNXH là một cống hiến lý luận quan trọng của Hồ Chí Minh vào kho tàng lý luận Mác - Lênin và đã được thực tế lịch sử Việt Nam kiểm chứng và thực hiện. Độc lập dân tộc là tiền đề, để tiến lên CNXH, xây dựng cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc cho nhân dân. Như vậy, CNXH là lý tưởng tốt đẹp mà loài người sẽ đạt tới. Vậy CNXH là gì? Dưới góc độ đạo đức, những giá trị CNXH được Hồ Chí Minh định nghĩa ở một số khía cạnh nổi bật sau:

Một là, định nghĩa bằng cách xác định mục tiêu tốt đẹp và chỉ ra phương hướng, phương thức để đạt mục tiêu đó. Đây là cách định nghĩa phổ biến mà Hồ Chí Minh thường dùng và cũng là lý tưởng tốt đẹp mà Việt Nam và nhân loại hướng tới. Trong hơn 20 định nghĩa về CNXH, thì có hơn 2/3 định nghĩa thuộc nội dung này. Chẳng hạn, Hồ Chí Minh hỏi: “chủ nghĩa xã hội là gì?” và Người tự trả lời: “Là mọi người được ăn no, mặc ấm, sung sướng, tự do”, “Là đoàn kết, vui khỏe”. Hoặc, “Mục đích của chủ nghĩa xã hội là không ngừng nâng cao mức sống của nhân dân”⁽³⁾.

Trong dự báo mang ý nghĩa phủ định CNTB và khẳng định CNXH, Người chỉ rõ, một CNTB tàn bạo, bất công, phi nhân tính nhất định phải bị thay thế bằng CNXH - một chế độ xã hội kiểu mới mang bản chất nhân đạo, thực hiện khát vọng giải phóng, mang lại độc lập, tự do, hạnh phúc cho cộng đồng dân tộc - xã hội, quyền dân chủ, làm chủ của mỗi người được cách mạng giải phóng và đem lại những điều kiện cho sự phát triển toàn diện của từng cá nhân.

Ở đây, mục tiêu của CNXH là không ngừng nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân, trước hết là nhân dân lao động. Đây là tiêu chí tổng quát để khẳng định và kiểm nghiệm tính chất XHCN của các lý luận CNXH và chính sách thực tiễn.

Hai là, dưới góc độ giá trị, CNXH là đỉnh cao của quá trình tiến hóa lịch sử nhân loại. Đó là hệ thống các giá trị văn hóa mang tính đặc thù (trong đó có giá trị đạo đức), vừa kế thừa các di sản của quá khứ, vừa được sáng tạo mới trong quá trình xây dựng CNXH. Hồ Chí Minh quan niệm CNXH là sự tổng hợp, quyện chặt ngay từ cấu trúc nội tại của nó, một hệ thống các giá trị văn hóa (trong đó có giá trị đạo đức) làm nền tảng điều chỉnh các quan hệ xã hội. Đó là: độc lập, tự do, bình đẳng, công bằng, dân chủ, nhân quyền, bác ái, đoàn kết, hữu nghị, phúc lợi...

Quan hệ đạo đức “tiềm ẩn” trong các quan hệ xã hội, cho nên tất cả những quan hệ xã hội mang những giá trị cơ bản này đều bao hàm yếu tố đạo đức và là mục tiêu chủ yếu mà CNXH phải kế tục thực hiện. Khi mà tất cả các giá trị đó được hiện thực hóa trong đời sống, trong các quan hệ xã hội tốt đẹp thì loài người sẽ vươn tới lý tưởng đạo đức cao nhất của CNXH, đó là “sự phát triển tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi người”. Ở đó, con người được phát triển toàn diện, nhân cách phong phú, năng lực con người được phát huy cao nhất. Bởi lẽ, điều cốt lõi của văn hóa là con người, là giá trị của con người - giá trị cao nhất của mọi văn hóa. Do đó, Người nhấn mạnh, phải làm cho văn hóa thấm sâu vào mọi lĩnh vực, làm cho mọi hoạt động đều định hướng tới văn hóa vì con người. “Văn hóa, nghệ thuật cũng như mọi hoạt động khác, không thể đứng ngoài, mà phải ở trong kinh tế và chính trị”⁽⁴⁾.

Ba là, định nghĩa CNXH bằng cách xác định ý nghĩa đạo đức của các động lực xây dựng CNXH là của nhân dân, do nhân dân. Theo Hồ Chí Minh, CNXH không phải là cái gì cao xa mà là ý thức lao động tập thể, ý thức kỷ luật, tinh thần thi đua yêu nước, tinh thần đoàn kết tương trợ, tinh thần dám nói, dám làm, không sợ khó, ý thức cần kiệm.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về CNXH là một chế độ không có người bóc lột người, một xã hội bình đẳng, nghĩa là ai cũng phải lao động và có được quyền lao động. Đó là một xã hội luôn lấy cuộc sống hạnh phúc của nhân dân, sự phát triển và tiến bộ của con người, quyền và địa vị làm chủ của nhân dân làm mục đích.

Thứ hai, chủ nghĩa xã hội là chủ nghĩa nhân đạo hiện thực, chủ nghĩa nhân đạo chiến đấu

Khi đề cập đến chủ nghĩa cộng sản là chủ nghĩa nhân đạo hiện thực, C.Mác viết: “chủ nghĩa cộng sản với tính cách là sự xóa bỏ một cách tích cực chế độ tư hữu - sự tự tha hóa ấy của con người - và do đó với tính cách là sự chiếm hữu một cách thực sự bản chất con người bởi con người và vì con người... Chủ nghĩa cộng sản như vậy, với tính cách là chủ nghĩa tự nhiên hoàn bị, = chủ nghĩa nhân đạo, với tính cách là chủ nghĩa nhân đạo hoàn bị, = chủ nghĩa tự nhiên”⁽⁵⁾. C.Mác xuất phát từ lòng thương dân, thương con người bị áp bức, nô dịch mà nghiên cứu, tìm đường giải phóng nhân loại, tiếp tục phát triển hơn nữa xu hướng nhân văn, nhân đạo trong lịch sử.

Khác với các vị tiền bối của mình, C.Mác không dừng lại ở lý tưởng tốt lành, tình cảm hướng thiện, mà tìm cách giải quyết các nghịch lý: lý tưởng thì tốt đẹp mà hiện thực lại xấu xa. Ông tìm ra phương thức khoa học, cách mạng để giải phóng con người. Đó là chủ nghĩa nhân đạo hiện thực.

C.Mác và Ph.Ăngghen lên án chế độ tư bản bởi sự bóc lột giá trị thặng dư, làm tha hóa con người, đã có những bài phân tích sâu sắc về chủ nghĩa thực dân và chính sách xâm lược thuộc địa của giai cấp tư sản các nước tư bản tiên tiến phương Tây. V.I.Lênin đã có những tác phẩm lý luận về chủ nghĩa đế quốc và chủ nghĩa thực dân, lên án chủ nghĩa đế quốc bởi sự phát triển kinh tế, chính trị đế quốc chủ nghĩa của nó. Nhưng các ông đứng ở giác độ của những người cộng sản sống ở chính quốc để nhìn và lý giải vấn đề thuộc địa. Nguyễn Ái Quốc đã bổ sung cho lý luận của các ông bằng cách nhìn từ phía các dân tộc bị áp bức. Người kết tội chủ nghĩa đế quốc cùng chế độ thuộc địa bởi sự tàn bạo của nó. Người cho rằng, chủ nghĩa đế quốc là “con đỉa hai vòi” không chỉ vì sự bóc lột kinh tế cả ở chính quốc và cả ở thuộc địa mà tội ác của nó còn ghê tởm hơn, ở chỗ làm tha hóa con người, làm mất nhân tính của cả người bị bóc lột và kẻ đi bóc lột.

Kế thừa và phát triển tư tưởng nhân đạo hiện thực của chủ nghĩa Mác - Lênin, chủ nghĩa nhân đạo hiện thực Hồ Chí Minh không dừng ở sự phê phán mà cao hơn nữa là phải chiến đấu để giải phóng nhân loại đau khổ bằng chính lực lượng của họ. Ở đây, Người đã đặt niềm tin mãnh liệt vào sức mạnh và phẩm giá của con người. Thức tỉnh họ, tập hợp họ và hướng dẫn họ đứng lên giành lấy quyền sống của con người - đó mới là giá trị nhân văn đích thực.

Đúng như Môngtarông ca ngợi, “Cụ Hồ Chí Minh là chiến sĩ đầu tiên của thế giới thứ ba, của các dân tộc nghèo đói thèm khát một cuộc sống cho ra người... Cụ dạy: cuộc chiến đấu vì nhân phẩm và tự do phải được đặt lên trên mọi cuộc chiến đấu khác. Cụ đã bênh vực những ai yếu hèn và mang lại nhân phẩm cho những người nghèo khổ”⁽⁶⁾. Đó là tinh thần nhân văn cách mạng, nhân văn chiến đấu để giải phóng nhân loại đau khổ, giải phóng con người khỏi ách thống trị của thực dân, đế quốc bằng chính lực lượng của họ. Đây chính là chủ nghĩa nhân đạo chiến đấu trong tư tưởng Hồ Chí Minh⁽⁷⁾.

Thứ ba, giải phóng dân tộc, giải phóng xã hội, giải phóng con người là nét đặc trưng bao trùm nhất của CNXH hiện thực trong tư tưởng Hồ Chí Minh

Là một người yêu nước ở thuộc địa trở thành người cộng sản, Hồ Chí Minh đã phát triển sáng tạo lý luận về cách mạng giải phóng dân tộc của chủ nghĩa Mác - Lênin với những nhận thức hết sức mới mẻ. Người đã đem tư tưởng nhân văn cách mạng áp dụng vào những điều kiện đặc biệt, không có ở các nước châu Âu, chỉ có ở xã hội châu Á - “xã hội nông nghiệp” - nơi mà quần chúng chủ yếu là nông dân bị chủ nghĩa thực dân và phong kiến áp bức bóc lột, chỉ có thể tự giải phóng thật sự và hoàn toàn bằng cách đi theo con đường cách mạng vô sản. Ở đây, giai cấp vô sản phải nắm lấy ngọn cờ dân tộc, phải đặt vấn đề dân tộc lên hàng đầu.

Theo Người, trước làm dân tộc cách mạng, sau làm thế giới cách mạng; và cách mạng giải phóng dân tộc là mục tiêu trực tiếp trước mắt, cách mạng vô sản thế giới là mục tiêu lý tưởng. Như vậy, mục tiêu Người phấn đấu là độc lập - tự do - hạnh phúc cho mọi dân tộc, cho mọi người. Giải phóng dân tộc, giải phóng xã hội, giải phóng con người - đó là nét đặc trưng bao trùm nhất của CNXH hiện thực trong tư tưởng Hồ Chí Minh về CNXH. Đó cũng là cơ sở của tinh thần đoàn kết cộng đồng các dân tộc Việt Nam và nhân loại tiến bộ, cơ sở của chủ nghĩa yêu nước và chủ nghĩa quốc tế chân chính, cơ sở của độc lập dân tộc gắn liền với CNXH ở Việt Nam.

Thứ tư, chủ nghĩa xã hội đối lập với chủ nghĩa cá nhân nhưng không hề phủ nhận cá nhân

Tư tưởng XHCN đối lập với tư tưởng cá nhân chủ nghĩa. Theo Hồ Chí Minh “Muốn xây dựng xã hội xã hội chủ nghĩa... phải đánh bại chủ nghĩa cá nhân”⁽⁸⁾. Đây là một cách nhìn mới mẻ, sâu sắc, là sự sáng tạo, bổ sung phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin của Hồ Chí Minh. Nói về chủ nghĩa cá nhân, Người chỉ rõ “Chủ nghĩa cá nhân là một trở ngại lớn cho việc xây dựng chủ nghĩa xã hội. Cho nên thắng lợi của chủ nghĩa xã hội không thể tách rời thắng lợi của cuộc đấu tranh trừ bỏ chủ nghĩa cá nhân”⁽⁹⁾.

Người còn nhấn mạnh, trong sự nghiệp xây dựng CNXH, người cách mạng cần phải nhận rõ, “Kẻ địch gồm có ba loại. Chủ nghĩa tư bản và bọn đế quốc là kẻ địch rất nguy hiểm. Thói quen và truyền thống lạc hậu cũng là kẻ địch to; nó ngấm ngầm ngăn trở cách mạng tiến bộ. Chúng ta lại không thể trấn áp nó, mà phải cải tạo nó một cách rất cẩn thận, rất chịu khó, rất lâu dài. Loại địch thứ ba là chủ nghĩa cá nhân, tư tưởng tiểu tư sản còn ẩn nấp trong mình mỗi người chúng ta. Nó chờ dịp - hoặc dịp thất bại, hoặc dịp thắng lợi - để ngóc đầu dậy. Nó là bạn đồng minh của hai kẻ địch kia”⁽¹⁰⁾. Đây là một thứ bệnh gốc, bệnh mẹ “đẻ ra trăm thứ bệnh nguy hiểm: quan liêu, mệnh lệnh, bè phái, chủ quan, tham ô, lãng phí”.

Ở đây, Người còn phân biệt sự khác nhau giữa chủ nghĩa cá nhân với lợi ích cá nhân. Chủ nghĩa cá nhân là kẻ thù của CNXH, nên phải đấu tranh để xóa bỏ. Nhưng lợi ích cá nhân không giống như chủ nghĩa cá nhân. Theo Người, lợi ích cá nhân có nhiều thứ (tính cách riêng, sở trường riêng, đời sống riêng của bản thân và gia đình). Về lợi ích cá nhân còn có lợi ích chính đáng và không chính đáng. Người cho rằng, nếu những lợi ích cá nhân mà không trái với lợi ích tập thể thì không phải là xấu.

Cho nên, đấu tranh chống chủ nghĩa cá nhân không phải là giày xéo lên lợi ích cá nhân và mục tiêu chúng ta xây dựng xã hội mới là một xã hội trong đó, tự do của mỗi người là điều kiện cho tự do của tất cả mọi người, một xã hội trong đó lợi ích cá nhân được thỏa mãn hài hòa với lợi ích tập thể và lợi ích toàn xã hội. Người còn chỉ rõ “chỉ ở trong chế độ xã hội chủ nghĩa thì mỗi người mới có điều kiện để cải thiện đời sống riêng của mình, phát huy tính cách riêng và sở trường riêng của mình”⁽¹¹⁾. Về giải quyết mối quan hệ giữa lợi ích cá nhân và lợi ích tập thể, Người chỉ rõ: “Lợi ích của cá nhân gắn liền với lợi ích của tập thể. Nếu lợi ích cá nhân mâu thuẫn với lợi ích tập thể, thì đạo đức cách mạng đòi hỏi lợi ích riêng của cá nhân phải phục tùng lợi ích chung của tập thể”⁽¹²⁾.

Người chỉ rõ, người cán bộ, đảng viên phải trải qua một quá trình tự giác tu dưỡng, rèn luyện trong thực tiễn đấu tranh cách mạng lâu dài gian khổ, phải trải qua thực tiễn đấu tranh chống lại chủ nghĩa cá nhân, đạo đức cách mạng mới được củng cố bền vững. Người nhấn mạnh, đạo đức cách mạng không phải trên trời sa xuống. Nó do đấu tranh, rèn luyện bền bỉ hằng ngày mà phát triển và củng cố. Cũng như ngọc càng mài càng sáng, vàng càng luyện càng trong.

Bằng những lời nói và việc làm, bằng giảng giải và nêu gương, Hồ Chí Minh đã chỉ ra cho mọi người thấy thế nào là một đạo đức cao đẹp, một cuộc sống đáng sống. Người nâng cao tâm hồn và tình cảm của nhân dân, khiến mọi người đều cảm thấy mình luôn luôn lớn lên và đầy niềm tự hào trước sự nghiệp cách mạng vĩ đại và trước tấm gương đạo đức chói ngời của Người.